Osmanlıdan kalan belgeler arasında salnâmeler önemli yer tutar. Merkezî yönetimin, bakanlıkların, askerî kurumların ve vilayetlerin çıkardıklarının yanı sıra bazı özel kişi ve kuruluşlara ait salnâmeler de bulunmaktadır.
Fransızcada almanak, İngilizcede ise annual veya yearbook karşılığı olan salnâmeye şimdi yıllık diyoruz. Salnâme kelimesi Farsça yıl demek olan “sal” ile yazılı şey, kitap, mektup manasındaki “nâme” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir.
Merkezî yönetimce hazırlanıp bastırılan devlet salnâmeleri, devletin yukarıdan aşağıya bütün yönetim birimlerini, merkezden atanan devlet memurlarının ve yerel yöneticilerinin isimlerini ve bir takım istatistiksel bilgileri veren kitaplardır. Bunların ilki Sultan Abdülmecid Han devrinde, Mustafa Reşid Paşa’nın ilk sadrazamlığı sırasında 1847'de (hicrî 1263) çıkarılmıştır. İlk üç salnâme Ahmed Vefik Paşa tarafından hazırlanmıştır. Daha sonra bu görevi Ahmed Cevdet Paşa yürütmüştür.
ARALIKSIZ 64 YIL YAYIN
1847’den 1908'e kadar 1263-1326 aralığındaki hicrî yıllar için 64 adet devlet salnâmesi kesintisiz olarak yayınlanmıştır. Sultan II. Abdülhamid Han'ın tahttan indirildiği hicrî 1327 (1909) senesi için salnâme yayınlanmamıştır. Sonraki üç adet salnâme, hicrî 1328, 1329 ve 1330 (1910, 1911, 1912) yıllarında, 1326, 1327 ve 1328 malî yılları için yayınlanmıştır. Sonraki yıllarda, Balkan ve I. Dünya Savaşları sebebiyle devlet salnâmesi yayınlanamamıştır. Son yayınlanan devlet salnâmesi, hicri 1336 (1918) yılında 1333-1334 malî yılları için Sultan Vahîdeddin Han'ın ilk saltanat yılında çıkarılan 68. salnâmedir. İlk 35 salnâme taş baskı olarak diğerleri ise matbaa harfleri ile basılmıştır. İlk 30 sene 150-200 sayfa arası bir hacme sahip olan salnâmeler sürekli gelişerek Sultan II. Abdülhamid Han devrinde 1100 sayfayı aşmışlardır.
İLK SALNÂME
1847’de Tabhane-i Âmire’de taş baskı tekniği ile basılan ilk salnâmenin 6 kuruş fiyatı vardı. 180 sayfa olan kitapçıkta Osmanlı Devleti’nin idarî teşkilâtının mülkiye, askeriye ve ilmiye bölümleriyle, buralarda görev yapan makam ve memuriyet sahiplerinin isimleri tablolar hâlinde verilmişti. Ayrıca Osmanlı ülkesindeki panayırlardan dinî günlere kadar sosyal hayatı ilgilendiren önemli günlerin yer aldığı bir takvimin yanı sıra kara ve deniz postalarına ait tarifeler, Türk parasının yabancı ülke paraları karşısındaki değerini gösteren bir liste, yabancı devletlerin elçilikleri, bazılarının hükümdarları, idare şekilleri, kabineleri, bunların nüfusu, yüzölçümü, parası ve askerî durumu hakkında bilgiler bulunmaktaydı.
“Salnâme sene 1263” başlığını taşıyan ve Avrupa’da da büyük ilgi gören bu ilk salnâme aynı yıl Fransızcaya tercüme edilmiş ve kitap halinde yayınlanmıştır. Sonraları Maarif Nezaretinin sorumluluğuna verilen salnâmeler “.... Sene-i Hicriyyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye” adıyla neşrolunmuştur.
